Nhìn nhận self-help một cách công bằng.
- Trang Trần Thu
- Sep 16, 2021
- 13 min read
Updated: Sep 18, 2021
Tranh cãi về các tư liệu self-help đã nhen nhóm ngay từ thập niên 1913s. Hiện nay, số đông sẽ nói rằng nội dung self-help là độc hại. Cực đoan hơn thì muốn "bài trừ". Hầu hết những tranh cãi này chỉ xoay quanh một dạng thức là "sách self-help" - chứ chưa nhìn self-help như một ngành công nghiệp rộng lớn. Trong đó có vô vàn dạng thức nội dung như: podcast, bài post social, khóa coach trực tuyến, webinar, v.v.
Trong bài này, mình sẽ không đề cập riêng lẻ về "sách self-help", mà nói chung về dạng thức nội dung mang tên "self help".
Rất lâu trước đây, sản phẩm self-help đầu tiên mình tiêu thụ là "The Power Of Now" (1999) của vị thầy tâm linh người Đức Eckhart Tolle (Sức mạnh của hiện tại). Thú thật, lúc ấy mình chưa hề biết "Sức mạnh của hiện tại" thuộc thể loại sách self-help. Mình cũng đã không hề biết định nghĩa "sách self-help" là gì. Mình đã nghĩ đơn thuần rằng: Có người giới thiệu sách thì cứ đọc thử xem sao, không "bổ ngang thì cũng bổ dọc".
Hồi ấy, "Sức mạnh của hiện tại" tác động tới tâm trí mình cực kỳ sâu sắc. Mình đã đọc, mình nghiền ngẫm và thực hành từng câu chữ. Từ 'cách thở' ra sao, cho tới cách 'quan sát suy nghĩ' như thế nào.
Sau quá trình vừa đọc vừa thực hành, mình cảm thấy thật sự được thấu hiểu. Cuốn sách đã dạy mình cách sống chậm lại - để quan sát nhiều hơn, và làm sao để chân thật với chính cảm xúc của mình. Mình còn dành ra thời gian ngồi thực hành quan-sát-suy-nghĩ mà không-cần-làm-gì cả.

Đó gần như là tất cả những ý chính mà "Sức mạnh của hiện tại" đã dạy mình. Mình hiểu rằng, những điều được dạy trong cuốn sách, cần một hành trình dài để tập luyện. Nên mình quyết định mang theo nó từ Hà Nội vào Sài Gòn: nơi hiện tại mình đang sinh sống và làm việc. Thi thoảng đi du lịch cũng luôn mang theo. Tâm đắc đến thế cơ đấy.
Tuy nhiên gần đây, mình gặp một trải nghiệm buồn, tâm lí mình đã bị ảnh hưởng kha khá vì chuyện này. Nên một lần nữa, mình mở nó ra, với hi vọng nó sẽ giúp mình cảm thấy khá hơn - giống như câu chuyện của vài năm về trước.
Chắc các bạn cũng đoán ra được phần nào, rằng lần này, cuốn sách không hề có tác dụng với mình. Chẳng những nó không có tác dụng, mà còn làm cho mình cảm thấy ức chế - từ ngay những dòng đầu tiên. Mọi hứng thú về cuốn sách cũng từ đó mà tan biến. Để tóm gọn lại cảm giác lúc ấy, mình xin phép được trích lại suy nghĩ từ 02 lần đọc khác nhau:
Lần đầu tiên đọc: "Sao tác giả có thể hiểu mình đến thế nhỉ. Thật cảm động"
Lần gần nhất đọc cuốn sách: "Tại sao tác giả lại phủ nhận cảm xúc của mình nhỉ? Mình không cảm thấy sự thấu hiểu."
Vậy đấy. Mình đã ghét cái cách mà tác giả truyền đạt. Nhưng đừng hiểu lầm ý mình. Mình vẫn tâm đắc những lí thuyết về "tâm linh trong tâm lí" mà quyển sách đem đến. Thậm chí mình còn thực hành nó hàng ngày và thấy vô cùng nhẹ nhõm.
Vậy vấn đề nằm ở đâu? Liệu đây có phải là một minh chứng cho khẳng định "Các sản phẩm self-help không hề có tác dụng và thật sáo rỗng?".
ĐỊNH NGHĨA VỀ CÁC "SẢN PHẨM SELF-HELP" VÀ LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN.
Các sản phẩm self-help là những nội dung được sản xuất với mục đích hướng dẫn người xem/người đọc giải quyết vấn đề cá nhân, còn được biết đến và phân loại dưới cái tên "self improvement". Thông thường, người sản xuất nội dung self-help thường tường thuật lại trải nghiệm của mình sau đó chia sẻ kinh nghiệm, nhằm giúp người xem/người đọc được truyền cảm hứng.
Nhiều người cho rằng self-help và self-improvement là khác nhau. Self-help được cho rằng có mục đích cải thiện về mặt cảm xúc. Self-improvement được cho rằng có mục đích cải thiện một kỹ năng cụ thể. Mình thì tin rằng cả 02 đều có thể được gọi chung bằng 01 trong hai cái tên (self-help hoặc self-improvement).
Lí do như sau: Dù là sản phẩm self-help hay self-improvement, thì luôn tồn tại cả 02 mục đích trên: cải thiện cảm xúc và nâng cao 01 kỹ năng cụ thể. Vấn đề nằm ở chỗ phần nào chiếm ưu thế hơn trong cùng một thang đo đo mục đích. Thế nhưng nếu cả hai phần đều bằng nhau thì phân loại ra sao?
Ví dụ như cuốn Đắc Nhân Tâm (Dale Carnegie) chẳng hạn. Ai dám chắc rằng, cuốn sách này chỉ giúp hỗ trợ về mặt cảm xúc (được cho là self-help)? Vậy những “quy tắc đối nhân xử thế" trong đây, thì không được cho là “một kỹ năng” (được cho là self-improvement)?

Hay như cuốn “Ăn ít để khỏe” (Yoshinori Nagumo). Trong đây, tác giả không chỉ viết theo phong cách “chia sẻ trải nghiệm” đặc trưng - giống như cách viết của những cuốn self-help thông thường, rồi chèn thêm những quan điểm rất “cảm xúc” - để người đọc nhìn thấy bản thân trong từng câu chữ. Mà còn đưa ra những chứng minh khoa học về phương pháp “Mỗi ngày một bữa” - giúp cải thiện “kỹ năng ăn uống”.
Vậy các sản phẩm self-help/self-improvement (từ giờ về sau mình sẽ gọi chung là self-help) bắt nguồn từ đâu?
Có lẽ các sản phẩm self-help xuất hiện dưới hình thức sách trước tiên. Đó là lí do tại sao cuốn "self-help" (1859) của Samuel Smiles [1] đã ra đời, là tiền thân cho tên gọi của dạng sách self-help sau này. Rồi tới các video truyền động lực. Đơn giản và thường gặp hơn, là các dạng bài post trên Mạng xã hội - có nội dung tương tự như bên dưới:


Nhìn sâu hơn nữa về quá khứ trong những năm 1600 - 1700, sách self-help còn tồn tại dưới dạng sách "dạy ứng xử" cho cho nam giới biết cách cư xử lịch sự trong xã hội, được phổ biến ở Ý, Pháp và Anh . Tại Pháp, chúng được gọi là sách “savoir vivre” [2].
Vào những năm 1800, mọi người đã "ngấu nghiến" những lời khuyên về giảm cân, nuôi dạy con cái, kết hôn, quản lý thời gian, quản lý gia đình, phép xã giao, thành công, tự chủ, sức mạnh tâm trí, v.v. Các tạp chí định kỳ còn xuất bản các bài báo với tiêu đề như “Tôi bị viêm ruột thừa và tự mình chữa khỏi.” Nhưng đã chưa có định nghĩa cụ thể nào cho những nội dung này. [3]
Tới những năm 2000 hiện nay, ngày càng nhiều những cái tên nổi lên trong làn sóng self-help. Cư dân mạng (hay truyền thông) chủ động gọi họ là các "guru". Như Tony Robbins (tác giả Awaken the Giant Within), Dale Carnegie (tác giả của cuốn Đắc Nhân Tâm), v.v.
VÌ SAO CÁC SẢN PHẨM SELF-HELP ĐƯỢC YÊU THÍCH?
Không phải ngẫu nhiên mà nội dung self-help trở thành trào lưu. Thậm chí, tự thân nó là một thị trường trị giá hàng tỷ USD mang tên “self-improvement market” hay “self-improvement industry”.
"Theo 01 nghiên cứu tháng 04/2017 tại Hoa Kỳ [5]: • Năm 2016, giá trị của self-improvement Industry trị giá 9,9 tỷ USD; • Năm 2016 - 2022, tổng giá trị thị trường dự đoán sẽ tăng lên tới 13,2 tỷ USD; • Ứng dụng “Calm” (self-improvement) được công nhận là Apple App of the Year vào năm 2017. Hay: • Top 09 diễn giả truyền động lực (motivational speakers) tại Mỹ, có tổng thu nhập 200 triệu USD hàng năm;[6] • Năm 2018, doanh thu từ các sách nói về self-help đạt 769 triệu USD. [6]"
Từ xa xưa, con người đã luôn tìm cách cải thiện chính mình. Sâu thẳm trong chúng ta, bất kỳ ai đi chăng nữa (ở bất kỳ mức độ kỹ năng hoặc thành tích nào), luôn có một niềm tin mơ hồ rằng: “Có điều gì đó không ổn với mình.” (There’s always something wrong with me). Điều này tác động trực tiếp lên tâm lí chúng ta. Từ đó hình thành một động lực mạnh mẽ. Động lực này mang "sứ mệnh": sửa chữa và cải thiện.
Kết hợp với bản năng tò mò và ham muốn chinh phục sẵn có, chúng ta đi tìm giải pháp - hay câu trả lời ngoài kia, ở trong những nội dung self-help có sẵn. Những sản phẩm này không chỉ mang tới hi vọng tức thời, mà còn khiến ta tự tin hơn về bản thân. Nếu không phải “sự tự tin”, thì là câu trả lời ngay-lập-tức cho vấn đề mà ta đang gặp ở hiện tại. Nhiêu đó thôi, cũng đủ khiến ta thấy tốt hơn phần nào.
Mình tin rằng, trên đây là lí do sâu xa khiến những nội dung self-help trở nên thành công như hôm nay.
DƯ LUẬN NÓI GÌ VỀ NỘI DUNG SELF-HELP
Xuất hiện từ rất sớm và trở thành trào lưu quá nhanh như vậy, những tranh cãi về self-help đã chớm nở từ năm 1913. Khi GK Chesterton viết hẳn một cuốn sách chống lại sự phổ biến của "những nội dung hướng dẫn mọi người thành công". Ông viết: “Chúng là những cuốn sách hướng dẫn đàn ông cách thành công trong mọi việc, nhưng lại được viết bởi những người đàn ông thậm chí không thể thành công trong việc viết sách." và "Hãy hy vọng rằng tất cả chúng ta sẽ sống để xem những cuốn sách ngớ ngẩn về Thành công bị chế nhạo và bỏ đi." [4]
GK Chesterton dường như đã dự đoán đúng một phần tương lai của "ngành công nghiệp" self-help. Hiện nay, không khó để thấy những tiêu đề như:
"Self-help Book - Sách Tự Lực và con dao hai lưỡi mà không phải ai cũng biết";
"Thống kê cho thấy 99% những người đọc sách self-help thất bại";
"Mặt tối của ngành công nghiệp self-help", v,v.
Đây mới chỉ là những kiểu tiêu đề phổ biến ở Việt Nam. Đối với truyền thông Quốc Tế, các sản phẩm self-help thậm chí còn bị chỉ trích thậm tệ hơn nhiều. Nó còn trở thành một trào lưu mới: "trào lưu bài trừ self-help".

Não bộ luôn có "khuynh hướng" tiêu cực. Nếu như ai cũng đang làm về truyền thông như mình, sẽ hiểu rõ điều này hơn ai hết. Truyền thông bẩn đã lợi dụng điều này để thao túng tâm lý người dùng. Đây cũng là một trong những lí do tại sao self-help bị chỉ trích quá đáng như vậy. Mình xin được đổ lỗi một phần cho những "cây bút" chỉ muốn "sự chú ý tức thời" mà không quan tâm đến sức khỏe tâm lý của độc giả - cũng như chất lượng thông tin trong bài.
Đương nhiên là vẫn luôn có những thông tin đứng về phía ngược lại: phía ủng hộ self-help. Hay những thông tin trung lập như chính bài blog này: Không ghét, mà cũng chẳng yêu nhiều. Nhưng chủ yếu, phần thông tin chỉ trích self-help vẫn lấn át hơn cả.
Nhìn chung, những thông tin chỉ trích self-help đem đến những luận điểm sau:
Kỷ luật với bản thân xuất phát từ sự giáo dục của bố mẹ khi còn bé, từ tính cách của bản thân, từ việc trải nghiệm cuộc sống và học hỏi, chứ không phải đến từ những lời khuyên bên ngoài;
Việc đọc sách cung cấp những ảo tưởng, mơ mộng về một cuộc sống tốt đẹp;
Kiến thức chung chung, mơ hồ, ai cũng biết;
Dễ gây nghiện, do có khả năng truyền động lực tốt, nhưng chỉ trong một thời gian ngắn.
Và đó là những gì người ta nói về self-help.
KHÔNG GHÉT SELF-HELP
Rõ ràng, cuốn "Sức mạnh của hiện tại" đã từng một lần giúp mình vực dậy tinh thần. Từ đó tới giờ, mình vẫn luôn thực hành lời khuyên trong sách - gần như là hàng ngày: Trước khi đi ngủ, hay những khi cảm thấy căng thẳng (lời khuyên về tập trung quan sát suy nghĩ như một dòng chảy tự nhiên mà không phán xét, hay tập trung vào hơi thở thường xuyên hơn, v.v). Và còn nhiều lí luận khác trong sách, khiến nó trở nên vô cùng đúng-thời-điểm lúc bấy giờ.

Không chỉ cuốn "Sức mạnh của hiện tại", mình còn đánh giá cao rất nhiều sản phẩm self-help khác. Ví dụ như:
Bộ sách "How to" của Thích Nhất Hạnh: làm sao để luôn giữ tâm trí tĩnh lặng, những so sánh bình dị về lí thuyết mindfulness (mặt hồ, con chim, cành cây, cơn bão, v.v). Đến giờ, mình vẫn nhớ gần như trọn vẹn cảm giác khi bộ đọc sách: cảm giác tràn ngập tình yêu thương, cảm giác hạnh phúc vì được tồn tại, hay sự tĩnh lặng tuyệt đối trong tâm trí;
Cuốn sách "The Subtle Art of Not Giving a F*ck" của Mark Manson: Bớt quan tâm đến quá nhiều thứ một lúc đi (đừng cố), mà chỉ nên tập trung vào những gì là cấp bách/quan trọng với chính-bản-thân-mình mà thôi. Và rằng, sự hạnh phúc dựa trên khả năng chấp nhận hoàn cảnh, khả năng hài lòng với mọi thứ sẵn có;
Bộ podcast "Amatuer Psychology" của Nguyễn Đoàn Minh Thu: Những lí thuyết tâm lí học gần gũi, giúp ta hiểu hơn về bản thân và cuộc sống xung quanh;
Kênh video animation ngắn của coolman_coffeedan: cheer up tinh thần của bạn vừa đủ, theo cách hài hước và ngớ ngẩn nhất;
Cuốn sách "L'art de la Simplicité: How to Live More with Less" và "Nghệ thuật sống tối giản của người Nhật": Những lí thuyết thực tế, góc nhìn rộng hơn về Lối sống tối giản;
Phổ biến hơn thì là các video trong TEDtalk: đủ lĩnh vực, đủ kiểu lời khuyên và quan điểm thú vị, v.v.

Giá như những người "bài trừ self-help" chịu tìm hiểu kĩ thêm một chút về thể loại này. Vẫn luôn có những nội dung self-help chất lượng, truyển tải đến đúng đối tượng và ở đúng thời điểm họ cần. Vẫn luôn có những nội dung self-help k-h-ô-n-g "thao thao bất tuyệt" áp đặt người xem p-h-ả-i làm bất kỳ điều gì.
Quan trọng nhất là, vẫn luôn có những tư duy cầu tiến đang sẵn sàng nỗ lực để hoàn thiện bản thân mình. Vì nhìn chung, có 02 nhóm người tìm tới những sản phẩm self-help:
Nhóm 01: Những người cảm thấy có điều gì đó không ổn với họ, và họ sẵn sàng thử bất cứ điều gì để làm cho nó tốt hơn;
Nhóm 02: Những người nghĩ rằng họ nói chung đã đủ tốt rồi, nhưng có một số điểm mù họ cần biết để trở nên tốt hơn.
Đối với nhóm đầu tiên, họ sẽ khó có khả năng chắt lọc thông tin - thường thì sản phẩm self help chỉ không giúp họ nhiều trong đời sống thực tế. Đối với nhóm thứ hai, họ sẽ nhìn vào chuỗi những lựa chọn sai lầm trong suốt cuộc đời cá nhân của họ, và quyết định rằng họ nên đưa ra những lựa chọn tốt hơn và học cách trở thành một người tốt hơn.

Thời điểm, trải nghiệm, và chính người tiêu thụ sẽ cho bạn biết thế nào mới là đúng - sai, hữu ích - vô dụng. Nếu bài trừ self help: "Làm sao những người muốn thay đổi bản thân biết được rằng sách self help có tác động như thế nào đến bản thân để phòng tránh khi chưa từng thử qua?". [7]
Nếu phán xét nội dung self-help là không hiệu quả, trước tiên, hãy đánh giá người tiêu thụ - vì không tự mình áp dụng và không biết cách chắt lọc thông tin.
MÀ CŨNG CHẲNG NÊN YÊU SELF-HELP NHIỀU
Như mọi người đã biết, ngành công nghiệp self-help trị giá hàng tỉ USD (tính riêng tại Hoa Kỳ). Ngày càng xuất hiện nhiều những creator nhằm mục đích kiếm tiền nhiều hơn là giúp người khác nhìn ra vấn đề. Hầu hết những "guru" ngoài kia, có lẽ họ đang cố-bán hay tiếp-thị một sản phẩm kiếm lời.
Nội dung self-help viết cho chúng ta, nhưng thành công đầu tiên lại về tay người sản xuất nội dung.Từ đó, xuất hiện nhiều kiểu thức self help độc hại:
Đưa ra những lời khuyên sai lầm và đôi khi có hại, khiến những người không chắc chắn cảm thấy tồi tệ hơn về bản thân;
Sử dụng cách viết thao túng người đọc, đưa ra những căn cú không xác thực - hay dẫn chứng "giả";
Không có tác dụng hỗ trợ: Một số lời khuyên đưa ra chỉ là những lí thuyết thông thường mà ai-cũng-biết hoặc quá-đơn-giản.

Khi bạn trị liệu cùng một chuyên gia tâm lý, bạn có thể tìm hiểu xem người này có bao nhiêu năm kinh nghiệm, hoặc chí ít bạn cũng biết rằng họ sở hữu một tấm bằng để hành nghề. Chứng tỏ họ có chuyên môn.
Còn đối với tác giả của những sản phẩm self-help, làm sao bạn biết được những người này đến từ đâu? Vậy nên người tiêu thụ phải sàng lọc tài liệu thật kỹ, và quyết định điều gì đáng tin cậy và điều gì không đáng tin cậy. Điều này thì lại không hề dễ dàng.
Là một người tiêu thụ nội dung self-help ở mức vừa-đủ, mình đã dần học cách "tạo lưới lọc" đối với những nội dung này. Mình chỉ tiêu thụ những nội dung phù hợp với triết lý cá nhân mà mình đang theo đuổi / hoặc triết lý mình cho là gần nhất với con người mình (triết lý về lòng trắc ẩn, tính cầu tiến - đặc biệt cần được truyền tải theo lối tư duy Spectrum hay còn gọi là Continuum Thinking). Mỗi cá nhân khác nhau, sẽ có cách chọn lọc thông tin khác nhau.
Mặt khác, cũng nên tự nhìn nhận lại tần suất tiêu thụ self help của bản thân, và thực tế đang diễn ra trước mắt. Việc tìm xem những nội dung self-help, cung cấp hy vọng nhất thời về sự thay đổi, về một cuộc sống với nhiều thứ tốt đẹp hơn đang chờ đón bạn. Càng xem nhiều, càng có nhiều những thứ hấp dẫn - khiến bạn muốn tiếp tục xem chúng, vì bạn càng cảm thấy tốt đẹp hơn [8].

Nhưng khi trở lại thực tế, con người bạn vẫn ở đây, cùng một thực tại trước khi tiêu thụ nội dung self-help. Liệu bạn có chịu bỏ cuốn sách xuống, tắt điện thoại đi, và thực hành những lý thuyết mà nội dung self help cho là đúng? Nếu có, bạn duy trì nó trong thời gian bao lâu? Hay bạn lại tiếp tục tìm thêm một tư liệu self-help khác để tự trấn an bản thân?

Nếu thực sự muốn thay đổi, hãy thấm nhuần rằng: Bạn cần làm những việc bạn không muốn, bạn phải thoát ra khỏi vùng thoải mái của mình. Điều này thì không hề dễ dàng chút nào. Tự thay đổi chính mình còn khó đối với những người kỉ luật và khác biệt nhất. [8]
Hãy tự mình tìm ra câu trả lời cuối cùng. Dù bạn có thể cân nhắc những kinh nghiệm và lời khuyên của người khác, nhưng cuối cùng thì việc ứng dụng của chúng vào cuộc sống của bạn mới là điều quan trọng.
KẾT LUẬN
Sản phẩm self-help đơn thuần chỉ là một trong những “hằng hà sa số" những kiểu thông tin được đưa ra ngoài kia, để người tiêu thụ có thể dễ dàng tiếp cận. Và kiểu thông tin nào thì cũng có nhiều mặt, nhiều chiều. Nếu phán xét nội dung self-help, vậy cũng nên phán xét tất cả những kiểu thông tin bạn xem trên truyền thông đại chúng ngày nay, và phán xét chính bản thân mình về cách tiếp nhận thông tin.
Công bằng mà nói, xem gì - nghe gì - đọc gì gì là do khẩu vị người đọc có thấy phù hợp với bản thân mình tại thời điểm đó hay không. Nếu self help giúp bản thân tạm quên đi những áp lực cuộc sống, thì chính ra - nó cũng đâu khác gì một hình thức giải trí thông thường, như phim ảnh hay âm nhạc?
Chú thích và tư liệu:
[2] [3] [4] https://publishingperspectives.com/2013/11/a-short-history-of-self-help-the-worlds-bestselling-genre/
----------------------------------------------------------
Bài viết tốn chất xám của người viết bài, khi đem đi đâu đừng quên ghi nguồn và link blog của mình nhé! Cảm ơn bạn dễ thương.
Comments